به گزارش نسیم اقتصاد،‌ ایران با دراختیار داشتن 33.988 تریلیون متر مکعب ذخایر اثبات شده‌ گاز، دومین کشور در فهرست کشورهای دارای مخازن گاز، سومین کشور تولیدکننده‌ گاز طبیعی در جهان در سال 2021، و پانزدهمین کشور صادر کننده‌ی گاز در جهان در سال 2022 بوده است.
 
کشورهای ترکیه، عراق، و ارمنستان و همچنین جمهوری خودمختار نخجوان واردکنندگان گاز از ایران هستند.
 
صادرات گاز ایران در سال 2020 حدود 11.5 میلیارد متر مکعب بوده است. همچنین در سال 2021 حدود 18.42 میلیارد متر مکعب گاز صادر کرده است که نسبت به سال 2020 افزایش بیش از 60 درصدی را نشان می‌داد. به این ترتیب میزان صادرات گاز ایران طی 2 سال (از سال 2019 تا سال 2021) حدود 62 درصدی رشد داشته است. بر اساس اعلام شرکت ملی گاز ایران، صادرات گاز طبیعی  ایران در سال 2022 در مقایسه با سال 2021، از لحاظ حجمی 10 درصد و از لحاظ ارزشی، 79 درصد رشد داشته است. در سال 2022 صادرات گاز مایع (ال‌پی‌جی) نسبت به سال پیش از آن دارای  32 درصدی رشد حجمی و 57 درصدی رشد ارزشی بوده است.
 
اکنون می‌توانیم به بررسی روابط گازی ایران با عراق، ارمنستان، ترکمنستان، آذربایجان  جمهوری خودمختار نخجوان بپردازیم.
 
صادرات گاز به عراق
 
قرارداد صادرات گاز ایران به عراق در چهارشنبه 27 مارچ 2024 (8 فروردین 1403) به مدت پنج سال دیگر تمدید شد. ایران دو قرارداد گازی با عراق دارد؛ یکی در مورد صادرات گاز به بغداد و دومی در مورد صادرات گاز به بصره. صادرات گاز ایران به بغداد از جولای 2017 و صادرات گاز به بصره از جون 2018 آغاز شده است.
 
مصرف برق عراق روزانه 35 هزار مگاوات است که به دلیل شرایط نامساعد کنونی این کشور، با اتکا به منابع داخلی تنها قادر به تولید روزانه 20 هزار مگاوات یعنی 57٪ آن هستند و 43٪ این برق با گاز وارداتی از ایران تأمین می‌شود.
 
کشور عراق از سال 2017 بیشترین فاصله‌ی منفی را بین تولید و مصرف گاز داشته است، در حال حاضر تولید داخلی این کشور از مصرف داخلیش 9 میلیارد و 911 میلیون متر مکعب معادل 350 BCF کم‌تر است.
 
صادرات گاز به ارمنستان
 
صادرات گاز ایران به ارمنستان در چارچوب یک قرارداد تهاتر گاز با برق میان دو کشور انجام می‌شود. در مردادماه  سال 1402 هم قراردادی مبنی بر افزایش حجم صادرات گاز ایران به ارمنستان بین مقام‌های دو کشور به امضا رسید. بر اساس این قرارداد متناسب با افزایش حجم گاز صادراتی، ضریب تهاتر برق نیز اصلاح می‌شود، همچنین مدت  این قرارداد تا سال 2030 تمدید شد.
 
خوشبختانه چون خط لوله‌ی صادرات گاز ایران به ارمنستان ظرفیت انتقال سالانه بیش از یک میلیارد مترمکعب گاز طبیعی به ارمنستان را دارد، انجام قرارداد به سهولت ممکن است.
 
در واقع طی دوره‌ی بهره‌برداری، فقط از حدود یک‌سوم ظرفیت این خط استفاده شده است. به گفته‌ی مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران، اکنون روزانه یک میلیون مترمکعب گاز به ارمنستان صادر می‌شود  که این مقدار براساس تفاهم‌نامه‌ی جدید، دو برابر می‌شود.  به بیان دیگر، هنوز یک سوم از ظرفیت خط لوله آزاد خواهد ماند.
 
روابط گازی ایران و ترکمنستان
 
برای متوجه شدن رابطه‌ی گازی ایران و ترکمنستان البته ابتدا باید مفهوم سوآپ گازی را متوجه شویم. سواپ چیزی است که در فارسی می‌تواند به قرارداد پایاپای یا تهاتر یا معاوضه یا تاخت ترجمه شود.
 
این که شما به کسی که سیب‌زمینی لازم دارد و توت‌فرنگی تولید می‌کند سیب‌زمینی بدهید و به جای پول توت‌فرنگی بگیرید نوعی سواپ است. این که یک ماشین گران‌قیمت را با ویلایی در یک روستا تاخت بزنید نیز از همان نوع سواپ است. اما سواپ فقط همین یک نوع (دادن یک کالا و گرفتن کالایی دیگر) نیست.
 
در بعضی منابع فنی مالیه میگویند سواپ شکلی کلی‌تر از قرارداد آتی است. این تعریف نسبتا دقیق‌تری است، اما برای افراد با دانش عمومی و بدون دانش تخصصی چندان قابل فهم نیست.
 
ما این‌جا بیش از دانستن و بیان کردن مفهوم سواپ نیاز داریم بدانیم رابطه‌ی گازی ایران و ترکمنستان به چه شکل است. برای شروع خوب است بدانیم ما در این رابطه گاز می‌دهیم و گاز دریافت می‌کنیم. مثل این که در یک معامله گندم بدهیم و گندم بگیریم. اما چرا باید کالایی داد و همان کالا را گرفت؟ این چه فایده‌ای دارد؟
 
بیایید به همان مثال‌های ساده و تخیلی رجوع کنیم. منصور به مسعود گندم داده و از او گندم گرفته است. چرا؟ چهار گروه دلیل می‌تواند عامل این معامله باشد:
 
این‌ها دنبال شوخی هستند نه معامله.
 
مسعود در تابستان گندم لازم دارد و منصور در زمستان. به این شیوه نیاز خود را بر طرف می‌کنند. انگار هر کدام از این دو از خودش در آینده برای مصرف امروزش قرض بگیرد.
 
مسعود گندمی با کیفیت گاما برای کار خاصی لازم دارد و منصور گندمی با کیفیت تتا برای کاری دیگر. مثلا گندم سفت و گندم نرم.
 
منصور به مسعود در تبریز گندم داده و از او در اصفهان گندم گرفته. یعنی هزینه‌ی انتقال از تبریز به اصفهان و بالعکس را به سود طرفین صرفه‌جویی کرده‌اند.
 
سواپ گازی بین ایران و ترکمنستان قراردادی پیچیده است که بیش از هر چیز شبیه چهارمین مثال است. مهم‌ترین بخش این معامله این است که ما در مرز ترکمنستان از ترکمنستان گاز تحویل می‌گیریم، در مرز نخجوان و در زمان مناسب به نخجوان که طرف معامله‌ی ترکمنستان است گاز تحویل می‌دهیم.
 
ممکن است کسی از خودش بپرسد این قرارداد چه فرقی با ترانزیت دارد؟ در ترانزیت کالا ما عین کالایی را که تحویل می‌گیریم تحویل می‌دهیم. فرض کنید به ترکمنستان و نخجوان اجازه بدهیم لوله‌ی انتقال گاز را از خاک ایران عبور بدهند. اما در سواپ در واقع ما گازی را که از ترکمنستان می‌گیریم در هر جا که بخواهیم مصرف می‌کنیم و از هر جا صلاح بدانیم گاز به نخجوان تحویل می‌دهیم.
 
یک معامله‌ سواپ چون یک معامله‌ی پول‌پایه نیست بسیار آزادانه‌تر از معاملات پول‌پایه و با رجوع بسیار کم‌تر به نظام بانکی انجام می‌شود اما به هر حال باید در چنین معامله‌ای هم راهی برای تسویه‌ سود طرفین لحاظ شود. راهی که ممکن است تا حدی مستلزم روابط بانکی و پولی باشد.
 
در سال‌های گذشته، سواپ گازی ایران و ترکمنستان مدتی به حالت تعلیق درآمده بود چون ترکمنستان با استناد به تحریم‌های علیه ایران تسویه‌ سود سواپ را ناممکن می‌دانست.
 
از سرگیری سواپ گاز ایران به ترکمنستان و افزایش حجم آن از روزانه 4.5 به 8 میلیون مترمکعب بخش دیگری از فعالیت های برون‌مرزی شرکت ملی گاز ایران را در طی دولت سیزدهم شامل می‌شود. بر اساس اعلام مدیر عامل شرکت ملی گاز ایران، در سال 2022 میلادی، مقدار گاز سوآپ شده در مقایسه با سال 2021، از لحاظ حجمی 358 درصد و از لحاظ درآمدی، 530 درصد رشد کرده است.
 
شرکت ملی گاز ایران در سال 2022 با واردات گاز طبیعی از ترکمنستان با قرارداد سوآپ با شرکت سوکار آذربایجان، ضمن ارتقای تجارت گاز با ترکمنستان، موفق به برقراری مجدد جریان گاز از ترکمنستان به داخل کشور شد، این مقدار گاز طبیعی از مبدأ ترکمنستان به مقصد کشور آذربایجان (و جمهوری خودمختار نخجوان) سوآپ می‌شود.
 
بر اساس اعلام شرکت ملی گاز ایران، در سال 1401حجم سوآپ گاز ایران به ترکمنستان  1.3 میلیارد متر مکعب بوده است. انتظار می‌رود مقدار گاز وارداتی از ترکمنستان با قرارداد سوآپ گاز شرکت سوکار در سال 2023 بیش از 70 درصد نسبت به سال 2022 افزایش یابد.