به گزارش نسیم اقتصاد، به بهانه تشکیل سازمان سازمان بهینه سازی و مدیریت راهبردی انرژی در کشور و اهمیت نقش بهره وری انرژی در امنیت تامین انرژی کشور به روش پایدار، این یادداشت علمی تهیه شده است تا بر ضرورت پیگیری سیاست‌های موجود در زمینه بهره وری انرژی و یا تدوین سیاست‌های تکمیلی در خصوص بهینه‌سازی مصرف انرژی تاکید شود.

به دنبال ناترازی‌های اخیر انرژی در سالیان اخیر و کمبود گاز طبیعی، خوشبختانه اخیرا حاکمیت توجه ویژه‌ای به توسعه نیروگاه‌های تجدیدپذیر و به ویژه نیروگاه‌های خورشیدی فتوولتائیک نشان داده، ولی متاسفانه موضوع بهینه سازی مصرف انرژی چه در سمت تقاضا و چه در عرضه در سالیان اخیر چندان مورد توجه نبوده و لذا کشور، علیرغم رشد پائین اقتصادی و کاهش نرخ رشد ساخت و ساز همچنان با رشد تقاضای انرژی بالایی مواجه بوده بگونه‌ای که حتی در فصول غیرگرم سال هم تقاضا برای انرژی زیاد بوده و امنیت تامین انرژی در کشور را به مخاطره انداخته است.

 حال یک سوال راهبردی کلیدی مطرح می گردد که آیا کشور باید صرفا بر استقرار انرژی‌های تجدیدپذیر تمرکز نماید یا به کاهش تقاضا و بهره وری انرژی هم توجه نماید؟

در بحث بین طرفداران رویکردهای «طرف عرضه» و «طرف تقاضا» برای تامین تقاضای انرژی و مقابله با چالش زیست‌محیطی مانند تغییرات اقلیمی، گاهی اوقات می‌تواند دو قطبی شود. در یک سوی این طیف، گاهی ادعا می‌شود که پتانسیل بهره‌وری انرژی و کاهش تقاضا آنقدر زیاد است که ما به سختی نیاز به نگرانی در مورد طرف عرضه داریم. در سوی دیگر، گاهی ادعا می‌شود که پتانسیل انرژی‌های تجدیدپذیر آنقدر زیاد است که می‌توانیم صرفه‌جویی در مصرف انرژی را فراموش کنیم.

درست است که انرژی‌های تجدیدپذیر می‌توانند به ما کمک کنند تا از برخی محدودیت‌های زیست‌محیطی سوخت‌های فسیلی فراتر رویم، به این دلیل که آنها مستقیماً در تغییرات اقلیمی نقش ندارند، اما محدودیت‌ها و تأثیرات دیگری نیز وجود دارد. منابع تجدیدپذیر ما به طور نامحدود بزرگ نیستند و تأثیرات زیست‌محیطی مرتبط با بهره‌برداری از آنها همچنان وجود دارد. علاوه بر این، در حال حاضر، راه‌های دیگری برای کاهش سهم در تغییرات اقلیمی وجود دارد، که بدیهی‌ترین آنها سرمایه‌گذاری در استفاده از سوخت‌های فسیلی با بهره‌وری انرژی بیشتر است. همچنین معمولاً استدلال می‌شود که این در واقع ساده‌ترین، ارزان‌ترین و سریع‌ترین گزینه است.

چالش‌های مدیریت سمت تقاضا و بهره وری انرژی

اولین چالش، اندازه‌گیری تأثیر سیاست‌های بهره وری انرژی برای ارزیابی اثربخشی سیاست‌ها در تمام سطوح کشور بسیار مهم است. اما چنین اندازه‌گیری به دلیل ماهیت همپوشانی اجرای سیاست‌ها، عدم هماهنگی تأثیرات مورد نظر و چالش محاسبه و نسبت دادن اینکه آیا صرفه‌جویی واقعی انرژی ناشی از یک سیاست خاص است یا خیر، دشوار است.

همچنین اقدامات مربوط به بهره‌وری انرژی گاهی اوقات برای عملکرد موفقیت‌آمیز، نیازمند تغییرات رفتاری از سوی مصرف‌کنندگان بوده که ممکن است همیشه مورد استقبال یا رعایت قرار نگیرد. علاوه بر این، پذیرش اقدامات صرفه‌جویی به خصوص در بخش خانگی در مصرف انرژی اغلب کم است، مطمئناً، تاکنون، علیرغم برخی از کمپین‌های بسیار بلندپروازانه صرفه‌جویی در مصرف انرژی، مصرف انرژی در اکثر کشورها همچنان در سطح جهانی با حدود 2٪ در سال افزایش یافته است گاهی اوقات طرفداران بهره‌وری انرژی استدلال می‌کنند که تلاش‌های هماهنگ برای معرفی فناوری‌های کارآمدتر می‌تواند منجر به صرفه‌جویی‌های چشمگیری شود. نوآوری می‌تواند به وضوح منجر به بهبود بهره‌وری و کاهش هزینه‌ها در بسیاری از زمینه‌ها شود. با این حال، به سختی می‌توان تصور کرد که چگونه تلاش‌های بعمل آمده برای صرفه‌جویی، اگر فقط مبتنی بر بهبود بهره‌وری فنی باشند، می‌توانند منجر به صرفه‌جویی‌های جدید مداوم، سال به سال، به اندازه‌ای که رشد مداوم تقاضا را جبران کند، شوند. این امر مستلزم توسعه و استقرار مداوم فناوری‌های کارآمدتر است. علاوه بر این، اگرچه ممکن است بتوان با بهبود کارایی فنی، نرخ مصرف انرژی را تا حدی کاهش داد، اما این لزوماً منجر به کاهش انتشار دی اکسید کربن در همان مقیاس نخواهد شد. به اصطلاح «اثر بازگشتی» ممکن است حداقل بخشی از صرفه‌جویی در کربن را تضعیف کند، زیرا مصرف‌کنندگان از پول پس‌انداز شده از اقدامات بهره‌وری انرژی برای کالاها و خدمات جدید با استفاده از انرژی استفاده می‌کنند.

چالش‌های توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر

در کشور ما با توجه به منابع محدود آبی و چالش‌های استخراج انرژی از منابع زیست توده و حتی توربین های بادی، بیشترین تمرکز بر توسعه نیروگاه‌های خورشیدی مبتنی بر سلولهای فتوولتائیک بوده که بی شک مزایای فنی و اقتصادی فراوانی دارند. لیکن این فناوری نیز بدون چالش نبوده و محدودیت‌ها و ریسک‌های خاص خود را دارد. بزرگترین چالش فناوری خورشیدی این است که نمی‌تواند یک راه‌حل مستقل باشد؛ برای دسترسی کامل به آن به صورت 24 ساعته و 7 روز هفته، به فناوری‌های ذخیره‌سازی مکمل مانند باتری و یا فناوری‌های نیروگاهی دیگری عمدتا بر پایه سوخت‌های فسیلی نیاز است. تأسیسات خورشیدی همچنین به زمین‌های قابل توجهی، اغلب در جوامع کشاورزی، نیاز دارند. استخراج مواد برای حفظ فناوری‌های خورشیدی و باتری، و یا واردات آنها مجموعه‌ای جدید از چالش‌ها را ایجاد می‌کند. از نظر چالش‌هایی که انرژی خورشیدی یا پنل‌ها در طول عمر خود با آن مواجه هستند، پیامدهای زیادی وجود دارد، از جمله دفع یا بازیافت این سلولها پس از خرابی و پایان طول عمر آنها و...

رویکرد اتحادیه اروپا و اصل اولویت بهره وری انرژی

در همه کشورهای توسعه یافته همانند آمریکا، ژاپن، چین، کره جنوبی و همچنین کشورهای عضو اتحادیه اروپا سیاست‌های سختگیرانه مستمری برای بهره وری انرژی از دهه های گذشته وجود داشته و همچنان ادامه دارد. معروف‌ترین این سیاست‌ها دستورالعمل 2012/27/EU اتحادیه اروپاست که مجموعه‌ای از اقدامات الزام‌آور را برای کمک به اتحادیه اروپا در دستیابی به هدف بهره‌وری انرژی 20 درصدی خود تا سال 2020 را تعیین می‌کرد. این دستورالعمل پارلمان اروپا، آغازی برای حرکت به سمت اتحادیه انرژی بود که طبق آن، بهره‌وری انرژی باید به عنوان یک منبع انرژی مستقل در نظر گرفته شود.

اهمیت بهره‌وری انرژی  در ایجاد یک سیستم انرژی امن، پایدار و مقرون‌به‌صرفه، هم در سطح بین‌المللی و هم در سطح اروپایی به رسمیت شناخته شده است. در سال 2013، آژانس بین‌المللی انرژی، بهره وری انرژی را به عنوان «سوخت اول» (IEA 2013) معرفی کرد که سپس توسط اتحادیه اروپا در چارچوب سیاست آب و هوا و انرژی اتحادیه اروپا  (EC 2015) از آن اقتباس شد. اصل اولویت بهره‌وری انرژی (Energy Efficiency First Principle) به عنوان یک اصل پیشرو با بسته انرژی پاک برای همه اروپایی‌ها در سال 2016 تعریف و تثبیت شد. این اصل مستلزم آن بود که منابع تقاضا هم‌تراز با راه‌حل‌های طرف عرضه در نظر گرفته شوند و هر کدام که کم‌هزینه‌تر باشند یا ارزش بیشتری نسبت به گزینه‌های جایگزین ارائه دهند، در اولویت قرار گیرند.

اصل اولویت بهره‌وری انرژی (EE1st) یک اصل راهنما برای تصمیمات مرتبط با انرژی در اتحادیه اروپا است. این اصل در آیین‌نامه حاکمیتی از طریق یک تعریف واضح گنجانده شده است: «اولویت با بهره‌وری انرژی» به معنای در نظر گرفتن حداکثری اقدامات جایگزین و مقرون‌به‌صرفه در بهره‌وری انرژی در برنامه‌ریزی انرژی و در تصمیمات سیاست‌گذاری و سرمایه‌گذاری برای کارآمدتر کردن تقاضای انرژی و عرضه انرژی، به‌ویژه از طریق صرفه‌جویی در مصرف انرژی نهایی مقرون‌به‌صرفه، ابتکارات پاسخگویی به تقاضا و تبدیل، انتقال و توزیع کارآمدتر انرژی، در عین دستیابی به اهداف آن تصمیمات است.

بهره‌وری انرژی یکی از پنج رکن اتحادیه انرژی است که شامل امنیت انرژی، همبستگی و اعتماد؛ بازار انرژی داخلی؛ کربن‌زدایی از اقتصاد؛ و تحقیق، نوآوری و رقابت‌پذیری می‌شود. در این زمینه، بهره‌وری انرژی نقش فراگیری ایفا می‌کند، زیرا به دلیل این واقعیت که «ارزان‌ترین و پاک‌ترین منبع انرژی، انرژی‌ای است که نیازی به تولید یا استفاده ندارد»

جمع‌بندی

بدون شک بهره وری انرژی در زنجیره عرضه انرژی به همراه صرفه جوئی انرژی بعنوان یک منبع انرژی جدید در کنار توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، توسعه پایدار زیرساخت انرژی کشور را تقویت خواهد نمود. تجربیات کشورهای پیشرو  همانند کشورهای اتحادیه اروپا که بهره وری انرژی را بعنوان منبع تامین انرژی با اولویت نخست خود پذیرفته اند، عملا این موضوع را ثابت نموده است. کشورهای توسعه یافته دیگر و حتی کشورهای همسایه نفت خیز نیز راهبردهای مشابهی در سیاست‌های انرژی خود اتخاذ و بر این اساس اقدامات خود را طراحی و به موقع اجرا گذاشته اند.  

  به نظر میرسد در کشور ما که یکی از ارزان‌ترین قیمت انرژی را داشته و حتی در بسیاری از موارد فعالیت‌های اقتصادی ما بر مبنای مزیت رقابتی وجود انرژی ارزان شکل گرفته، بهره وری انرژی که دارای پتانسیل بسیار بیشتری از اتحادیه اروپاست، می‌بایستی قبل از توسعه ظرفیت‌های عرضه انرژی چه فسیلی و چه تجدیدپذیر، اقدامات بهره وری انرژی (چه در سمت عرضه و چه در سمت تقاضا) در صورت اقتصادی بودن مورد توجه قرار گرفته و کمبود باقیمانده با توسعه بخش عرضه تامین گردد. به عنوان مثال به جای ایجاد ظرفیت برای تامین برق یک لامپ رشته ای با توان 100 وات، نخست باید تقاضای روشنایی را با یک لامپ LED به 15 وات  کاهش داده و سپس برای تامین برق لامپ جایگزین کم مصرف، ظرفیت عرضه انرژی جدید را مثلا با سلول‌های خورشیدی ایجاد نمود. پر واضح است چنانکه بصورت تک بعدی صرفا ظرفیت‌های تجدیدپذیر توسعه یابد، مسابقه دو سر باخت مصرف انرژی بیشتر و تولید انرژی بیشتر، همانند چند دهه اخیر مجددا تکرار خواهد شد، ضمن آنکه هزینه های اقتصادی بسیار زیادی را به کشور تحمیل نموده که چه بسا قابل جبران نخواهد بود.

 به هرحال هم‌افزایی بین بهره‌وری انرژی و انرژی‌های تجدیدپذیر ضروری بوده و از این رهگذر می‌توان علاوه بر تامین تقاضای پایدار انرژی، یکدیگر را از نظر فنی تقویت نمایند. بهره برداری از ظرفیت‌های قانونی موجود و یا در صورت لزوم بازنگری در سیاستهای موجود با هدف در نظر گرفتن بهره وری انرژی بعنوان یک اولویت و مشخصه مهم سیستم عرضه انرژی پایدار و نه موضوع جانبی، تبلیغاتی و اختیاری بسیار ضروری و تعیین کننده بوده و امیدواریم که سازمان بهینه سازی و مدیریت راهبردی انرژی در کشور با قدرت و بصورت مستمر این مهم را در کشور به انجام برساند.