به گزارش نسیم اقتصاد به نقل از ایسنا، یکی از دلایل خیزش مداوم گرد و خاک در جنوب شرق کشور تامین نشدن حقآبه رودخانه هیرمند از سوی حکومت سرپرستی افغانستان است؛ حقآبه‌ای که بخشی از آن به تالاب هامون اختصاص می‌یابد و بر اساس معاهده‌ای که اسفند ماه 1351 در کابل بین دو دولت وقت ایران و افغانستان امضاء شد، باید سالانه 820 میلیون مترمکعب آب رودخانه هیرمند به ایران تخصیص داده شود.

رودخانه‌ هیرمند از کوه‌های هندوکش سرچشمه می‌گیرد و کاهش جریان آن نه تنها زیست بوم‌های مرزی را تحت فشار قرار داده که کانون‌های گرد و غبار شرق کشور را نیز فعال‌تر کرده است. محمود خسروی - دبیر علمی اولین همایش طوفان های گردوغبار - که مهرماه 1403 برگزار شد، گفته بود: «سیستان‌ و بلوچستان با بیش از 220 ‌روز گرد و غباری بر اساس شواهد علمی یکی از بحرانی‌ترین نقاط جهان است.»

این شرایط زمانی نگران کننده‌تر می‌شود که شاخص آلاینده‌های هوا در منطقه رکوردهای کم‌سابقه‌ای برجای می‌گذارد. به گفته خسروی افزایش بیش از 30 برابری ذرات معلق کوچک‌تر از 2.5میکرون نسبت به حد مجاز، زیستن را برای مردم دشوار کرده و مهمترین راهکار مدیریت و کاهش آثار این شرایط تامین حقآبه تالاب بین‌المللی هامون است چرا که بخشی از گرد و غبار شرق کشور از کف تالاب هامون بلند می‌شود.

هامون خشک؛ کانونی گرد و غباری که هر سال فعال‌تر می‌شود

 اهمیت این تالاب زمانی بهتر درک می‌شود که ساختار آن در گذشته بررسی شود. غلامرضا نوری - که حدود یک دهه قبل معاون پژوهشی دانشکده جغرافیا و برنامه ریزی محیطی دانشگاه سیستان و بلوچستان بود - درباره چرخه آب این تالاب گفته بود: سطح هر یک از «هامون پوزک» در شمال شرقی، «هامون صابری» در شمال و «هامون هیرمند» در غرب و جنوب غربی سیستان وابسته به جریان ورودی هیرمند، خروجی سدها و سیلاب فصلی است و در سال‌های پر آب با پیوستن سه هامون به یکدیگر، به شکل یک نعل اسب دیده می‌شدند. 

اما با خشک شدن هامون، بستر دریاچه که روزگاری محل درآمد 15 هزار صیاد با 12هزار تن صید ماهی در سال بود اکنون خود به کانون فرسایش بادی تبدیل شده است. گونه‌های مقاوم به خشکی نیز به دلیل تردد دام‌ها و لگد کوبی شدید بستر خشکیده دریاچه از میان رفته‌اند و این موضوع شدت گرد و غبار را افزایش داده‌ است. 

پیگیری‌ برای تامین حقآبه هامون سال‌هاست که ادامه دارد. مجتبی ذوالجودی - معاون سابق محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست - اسفندماه 1402 گفته بود نه تنها حقآبه محیط زیستی این منطقه رهاسازی نشده بلکه حقآبه آب شرب مردم نیز تامین نشد.

وی دو سال قبل درباره آخرین رایزنی‌های انجام شده برای تامین حقآبه هامون گفته بود که مقامات افغانستان قول مساعد دادند که در صورت بارش مناسب و ذخیره مناسب آب در پشت سدها، حقآبه ایران را رها کنند؛ قولی که تحقق آن اغلب به جلسات بعدی موکول شده است.

بر اساس آمار در سال آبی گذشته تنها 190 میلیون متر مکعب آب رهاسازی شده و عیسی بزرگ زاده ـ سخنگوی صنعت آب ـ می گوید: «افغانستان در کلام کاملا همراه اما در عمل نیاز به همراهی جدی است.»

قول دوباره برای تامین حقآبه؛ موضوع بر عهده وزارت امور خارجه است

در تازه ترین دور رایزنی‌ها شینا انصاری - رییس سازمان حفاظت محیط زیست- در گفت‌وگو با ایسنا، درباره آخرین پیگیری‌های انجام شده برای کاهش کانون‌های گرد و خاک جنوب‌شرق کشور به‌ویژه در سیستان و بلوچستان توضیح داد و گفت: به تازگی دکتر لاهیجان‌زاده - معاون دریایی و تالاب‌ها سازمان حفاظت محیط زیست - همراه با جمعی از وزارت امور خارجه و وزارت نیرو به افغانستان رفتند. یکی از محور هایی که در این سفر از هیات دولت افغانستان پیگیری شد، موضوع حقآبه هامون بود که حقآبه مصوب محیط‌زیستی بوده است و باید تأمین شود.

به گفته انصاری، طرف افغانستانی در جریان مذاکرات قول تأمین حقآبه را داده است.

وی افزود: اگرچه با تامین حقآبه بخشی از مشکلات گرد و خاک جنوب شرق کشور رفع می‌شود اما تنها تامین حقآبه کافی نیست. خشکسالی و کم‌بارشی موجب افزایش وسعت افزایش کانون‌های گرد و غبار شده است و در این شرایط تواتر طوفان‌های گرد و خاک نیز افزایش یافته است. 

وی در پاسخ به این پرسش ایسنا که چرا پس از هر بار قول طرف افغانستانی، نتیجه ملموسی در تامین حقآبه دیده نمی شود، تأکید کرد: پیگیری دیپلماتیک این موضوع برعهده وزارت امور خارجه است. سازمان حفاظت محیط زیست همراه با وزارت نیرو در این باره از وزارت امور خارجه مطالبه‌گر است. دیپلماسی بر عهده وزارت امور خارجه است.

انصاری افزود: اطلاع دارم که تامین حقآبه هامون یکی از اولویت‌های وزارت امور خارجه است.

انصاری درباره آخرین نتیجه تامین حقآبه هامون گفت: طرف افغانستانی «قول مساعد» داده است که حقآبه مصوبی که در سال های گذشته از جمله توافقات رسمی بین دو کشور بوده است، تامین کند. 

شرق ایران زیر سایه گرد و خاک 

همزمان با وعده‌های طرف افغانستانی نمایندگان مجلس شورای اسلامی نیز نسبت به وضع موجود هشدار دادند. فرهاد شهرکی - نماینده مردم زابل در مجلس شورای اسلامی و عضو کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی - در جلسه علنی 3 اردیبهشت 1404 به طوفان‌های سهمگین ریزگرد با سرعت بالغ بر 100 کیلومتر اشاره کرده و گفته بود: «با توجه به پر شدن مخزن سد کجکی و سرریز شدن آن براساس داده‌های ماهواره‌ای، حقآبه نه یک درخواست بلکه تکلیف قانونی حکمرانی است.»

از سوی دیگر وزارت امور خارجه نیز بر ضرورت اجرای معاهده 1351 هیرمند تاکید کرده است. اوایل آبان ماه کاظم غریب‌آبادی - معاون حقوقی و بین‌المللی وزارت امور خارجه - در شبکه ایکس نوشته بود: در سفر به افغانستان «بر ضرورت اجرای کامل معاهده 1351 هیرمند و تامین کامل حقآبه ایران برابر این معاهده، تامین حقآبه محیط زیستی تالاب‌های هامون و تعیین رژیم حقوقی هریرود تاکید شد. تفاهم شد نشست کمیساران آب دو کشور در سریع‌ترین زمان ممکن در ایران برای بررسی این مسائل با رویکردی همکاری گرایانه و در چارچوب اجرای تعهدات برگزار شود.»

اما بحران تنها به گرد و خاک محدود نیست. حجت میان‌آبادی - عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس و پژوهشگر مسائل دیپلماسی آب - نیز با تاکید بر کارکرد متنوع و گسترده تالاب‌های بین‌المللی هامون گفته بود: هامون‌ها در طول عمر چند هزار ساله خود در برابر بادهای 120 روزه سیستان نقش سیستم سرمایشی را ایفا کرده است و اقلیم منطقه را خنک می‌کردند اما اکنون گرد و غبار حاصل از خشک شدن هامون باعث شده است که زابل به‌طور مکرر به عنوان آلوده‌ترین شهر دنیا ثبت شود و آمار بیماری و مرگ و میرهای متعددی را در سیستان، زابل و حتی افغانستان شاهد باشیم.

در گرماگرم گفت‌وگوهای سیاسی، سید عباس عراقچی - وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران‌ - اواخر مهرماه در جریان مکالمه تلفنی با وزیر امور خارجه حکومت سرپرستی افغانستان درباره آخرین تحولات منطقه‌ای و روابط دوجانبه بر ضرورت اجرای توافقات آبی و انجام اقدامات مشترک برای تأمین حق‌آبه ایران و استفاده بهینه از منابع آب در فصل جاری تاکید شده بود.

در حالی که مقامات افغانستان در سال‌های اخیر بارها «قول مساعد» برای رهاسازی حقآبه ایران دادند، میزان رهاسازی واقعی فاصله چشمگیری با تعهدات رسمی دارد. به عنوان نمونه سال گذشته تنها 190 میلیون مکعب آب رهاسازی شد که رقم آن از میزان مقرر معاهده 1351 بسیار کمتر بود و تداوم این شرایط در بازه‌های زمانی متفاوت تفاوت میان «کلام و عمل» طرف افغانستانی را آشکار می‌کند. 

در همین راستا برگزاری نشست‌های منظم کمیساران آب دو کشور و فعال شدن سازوکارهای فنی و حقوقی پیش بینی شده در این معاهده، اقداماتی ضروری برای نظارت بر میزان رهاسازی آب و حل اختلافات و اطمینان از پایبندی به تعهدات است؛ اقداماتی که بدون توجه به آن‌ها نه تأمین حقآبه بلکه کنترل گرد و خاک جنوب شرق کشور نیز محقق نخواهد شد.