به گزارش نسیم اقتصاد، سیدطه‌حسین مدنی در گفت و گو با مهر درباره بازار محصولات کشاورزی کشورهای همسایه و نزدیک ایران، گفت: این کشورها عمدتاً یا مصرف کننده صرف هستند و تولید ندارند یا تولید داخلی آنها کفاف مصرفشان را نمی‌دهد. برخی کشورها هم در برخی بازه‌های زمانی مانند ایام منتهی به ماه مبارک رمضان دچار کمبودهایی می‌شوند که برای تأمین این نیاز باید دست به واردات بزنند.

وسعت سرزمینی و تنوع اقلیمی ایران و امکان تبدیل شدن به قطب صادرات کشاورزی منطقه

مدنی افزود: با توجه به اینکه مدت ماندگاری اکثر محصولات کشاورزی محدود و تأمین آن از نقاط دور هزینه‌های سربار زیادی دارد و منطقی نیست؛ ایران از فرصت بسیار مناسبی برای در اختیار گرفتن بازار این کشورها و ارزآوری از صادرات برخوردار است.

وی اضافه کرد: کشور ما با توجه به وسعت سرزمینی و تنوع اقلیمی، می‌تواند با یک برنامه‌ریزی و آمایش سرزمینی به قطب صادرات محصولات کشاورزی به کشورهای اطراف تبدیل شود. بالفعل شدن این فرصت‌های بالقوه، نیازمند آنالیز دقیق وضعیت و چالش‌های کشورهای اطراف است.

فرصت‌های ایران در چالش‌های مقطعی بازار مواد غذایی همسایگان

رئیس اندیشکده حکمرانی هوشمند در ادامه به تشریح مسائل و چالش‌های کشورهای همسایه و منطقه در تأمین مواد غذایی پرداخت و گفت: برداشت سیب‌زمینی به عنوان یکی از محصولات کشاوزی مهم در کشور روسیه طی سال 2024 به دلیل شرایط آب و هوایی، محدود شدن دسترسی به بذر با کیفیت به دلیل تحریم‌های بعد از جنگ اوکراین و کمتر شدن سطح زیر کشت، بین 12 تا 15 درصد کاهش یافت. به گزارش رویترز، این وضعیت منجر به باعث افزایش سه برابری قیمت سیب‌زمینی تا ژوئن 2025 شد و قیمت این محصول را از 40 روبل به حدود 120 روبل رساند و باعث شد خانوار روسی به دلیل فشار تورم، 35 درصد درآمد خود را صرف مواد غذایی کنند.

وی افزود: دولت روسیه در این شرایط واردات سیب‌زمینی از مصر و بلاروس را افزایش داد، تعرفه‌های واردات کره، سیب‌زمینی و سیب را تعلیق و نظارت بر بازار را بیشتر کرد.

مدنی در ادامه به افزایش قیمت گوشت در عراق طی ماه مبارک رمضان اشاره و خاطرنشان کرد: در بازه فوریه تا مارس 2024، تورم ماهانه گوشت در عراق 4.5 درصد افزایش یافت و هر کیلو به حدود 24 هزار دینار عراقی (19 دلار) رسید. دولت در این شرایط سعی کرد با صدور مجوز واردات دام زنده، شرایط را کنترل کند.

این کارشناس اقتصادی به بحران غلات و روغن آفتابگردان در ترکیه طی بازه زمانی 2022 تا 2023 هم اشاره و اعلام کرد: ترکیه در این یک سال به دلیل جنگ اوکراین و همچنین افزایش قیمت کود و نهاده‌های کشاورزی، با کمبود گندم، آرد و روغن آفتابگردان مواجه شد. دولت ترکیه در این شرایط تعرفه واردات جو، گندم و ذرت را به طور موقت حذف کرد. فروشگاه‌های محتکر در مجموع حدود 283 میلیون دلار جریمه شدند. دولت ترکیه همچنین با میانجیگری در «طرح غلات دریای سیاه» در کاهش 30 تا 40 درصدی قیمت جهانی گندم نقش‌آفرینی کرد.

مدنی خاطرنشان کرد: کشور آذربایجان هم در سال 2022 به دلیل جنگ اوکراین با جهش قیمت آرد و نان مواجه شد. این کشور سعی کرد با پرداخت یارانه، قیمت نان را ثابت نگه دارد. در نظر گرفتن معافیت مالیاتی برای واردکنندگان گندم و استفاده از ذخایر غله دولتی، اقدامات دیگر این کشور برای کنترل این وضعیت بود.

رئیس اندیشکده حکمرانی هوشمند در ادامه گفت: کشور اردن در فاصله سال‌های 2021 تا 2023 به دلایل آب و هوایی، افزایش قیمت خوراک دام و محدودیت‌های صادراتی در کشورهای منطقه، با افزایش قیمت مرغ و سبزیجات مواجه شد. دولت اردن در این شرایط برای فروش مرغ سقف قیمتی تعیین و مسیرهای اضطراری واردات از مصر و عربستان را باز کرد. این کشور همچنین برای خوراک طیور یارانه در نظر گرفت.

بازارهای آفریقایی و توان ایران برای نقش‌آفرینی در آن

وی ادامه داد: کشورهای آفریقایی هم می‌توانند جزو بازارهای هدف ایران باشند. برخی از این کشورها در چند سال اخیر با مشکلاتی در تأمین مواد غذایی مواجه بوده‌اند. مثلاً بوتسوآنا در سال 2025 با جهش قیمت گندم وارداتی مواجه شد. این کشور وارد مذاکره با ژاپن برای تجارت بدون تعرفه گوشت و برنج شد، تهاتر گوشت با گندم را در دستور کار قرار داد و از کشاورزان داخلی برای تولید لوبیای چشم بلبلی به عنوان جایگزین گیاهی پروتئین حمایت کرد.

مدنی افزود: زیمباوه در سال 2024 تا 2025 با کمبود غلات و آرد ذرت مواجه شد. این کشور برای جبران کسری حدود 1.5 میلیون تنی تولید ذرت، برنامه‌هایی چون توزیع محدود ذخایر استراتژیک، افزایش واردات غلات از زامبیا و آفریقای جنوبی و تشویق مردم به مصرف جایگزین‌های بومی مثل سورگوم را در دستور کار قرار داد.

وی ادامه داد: الجزایر هم سعی کرد کمبود شیر و روغن خوراکی طی سال‌های 2021 تا 2023 را با نظارت شدید بر توزیع‌کنندگان روغن، سهمیه بندی شیر یارانه‌ای از طریق فروشگاه‌های دولتی و مبارزه گسترده با شبکه‌های احتکار جبران کند.

مدنی افزود: مراکش در سال 2022 به دلیل خشکسالی، برداشت ضعیف، تورم و قیمت بالای کود با کمبود گوجه، پیاز و آرد مواجه و سعی کرد با ممنوعیت موقت صادرات برخی سبزیجات برای کنترل قیمت داخلی، تخصیص یارانه کود و سامانه‌های آبیاری و فروش دولتی اقلام اساسی در ماه مبارک رمضان اثرات آن را کاهش دهد.

قابلیت ایران برای در اختیار گرفتن بازار پیاز و سیب‌زمینی کشورهای همسایه

رئیس اندیشکده حکمرانی هوشمند به تشریح چالش‌های کشورهای منطقه در محصولاتی چون پیاز و سیب‌زمینی پرداخت و گفت: عمان یکی از کشورهای برخوردار از اقتصادی قوی و بازاری پرتقاضا در همسایگی کشور ما است. یکی از نمونه‌های قابل آنالیز، افزایش قیمت پیاز از آذر تا بهمن 1402 در عمان است. هند حدود 44 درصد از پیاز عمان را تأمین می‌کند و در آن دوره زمانی به دلیل وقوع سیلاب در برخی ایالات کلیدی، صادرات پیاز را ممنوع کرد. این رخداد باعث کمبود شدید عرضه و افزایش 300 درصدی قیمت پیاز در عمان شد.

وی افزود: ممنوعیت صادرات پیاز هند در امارات طی این بازه زمانی قیمت پیاز را تا شش برابر افزایش داد.

مدنی افزود: قیمت پیاز در کویت هم در اوایل زمستان 1402 طی چند روز تا 233 درصد افزایش یافت. بررسی‌ها نشان می‌دهد علت این افزایش قیمت، خشکسالی و کاهش تولید در پاکستان و مصر و جنگ سودان و اختلال در خرید از این کشور بوده است.

وی ادامه داد: کشور عربستان سالانه حدود 365 هزار تن پیاز تولید می‌کند اما مصرف آن بیش از 700 هزار تن است. این کشور کسری تولید داخلی را از طریق واردات جبران می‌کند به همین دلیل در اواخر سال 1402 تا اواخر سال 1403 به دلیل ممنوعیت‌ها و چالش‌هایی در کشورهای تأمین کننده، با چالش تأمین پیاز مواجه شد.

این کارشناس اقتصادی به چالش تأمین پیاز در قطر طی سال 2023 اشاره و خاطرنشان کرد: بخش زیادی از نیاز این کشور از هند، پاکستان، سوریه و لبنان تأمین می‌شود و اختلالات مختلف در این کشورها منجر به چالش تأمین پیاز در قطر شد.

به اطلس تجارت نیاز داریم

رئیس اندیشکده حکمرانی هوشمند خاطرنشان کرد: تمامی این چالش‌هایی که از سوی اندیشکده حکمرانی هوشمند بررسی و گردآوری شده می‌تواند به فرصت‌های صادراتی و ارزآوری برای ایران منتهی شود. برآورد کلی این کشورها و چالش‌های مختلف آنان در سایر محصولات و اهداف صادراتی می‌تواند در اطلس تجارت ایران مورد بررسی قرار گیرد. در این اطلس می‌توان چالش‌ها و فرصت‌های محصولاتی چون سیب‌زمینی، پیاز، گوجه، خیار و … را در کشورهای هدف ارزیابی و درک خوبی در تولیدکنندگان و صادرکنندگان برای صادرات و ارزآوری ایجاد کرد. در همین راستا، نشست اطلس تجارت ایران قرار است اواخر پاییز امسال برگزار شود و پیش نشست‌های آن نیز با اتاق‌های مشترک بازرگانی و سایر نهادهای مرتبط در حال برگزاری است.

چالش مواد غذایی در کشورهای توسعه یافته

وی تصریح کرد: البته این چالش‌ها فقط مختص به کشورهای کمتر توسعه یافته نیست و کشورهای توسعه یافته هم با آن مواجه هستند.

مدنی در ادامه به تشریح چالش‌های مواد غذایی در برخی کشورهای توسعه یافته هم اشاره و تصریح کرد: مثلاً آلمان در یک بازه زمانی از سال 2022 به دلیل جنگ اوکراین، با چالش کمبود روغن خوراکی به خصوص آفتابگردان مواجه شد. دولت آلمان با اعمال محدودیت خرید در فروشگاه‌ها در صدد کنترل این کمبود برآمد. وزارت کشاورزی آلمان هم به مردم توصیه کرد روغن‌های جایگزینی چون روغن کانولا و پالم مصرف کنند.

وی افزود: آمریکا در سال 2022 به دلیل تعطیلی کارخانه Nutrition Abbott در میشیگان به علت نگرانی‌های آلودگی، با کمبود شیر خشک نوزاد مواجه شد. وزارت دفاع آمریکا برای حل این بحران، هواپیماهای نظامی را به کار گرفت تا از اروپا شیر خشک وارد کند. این کشور همچنین از قانون تولید دفاعی(DPA) برای تسریع تولید داخلی استفاده کرد. مقررات واردات شیر خشک هم تسهیل شد. در نهایت اقدامات قانونگذاری علیه قیمتگذاری گزاف اعمال شد و برخی ایالت‌ها محدودیت خرید و جلوگیری از سودجویی را اعمال کردند.

رئیس اندیشکده حکمرانی هوشمند خاطرنشان کرد: واردات کاهوی آیسبرگ از کالیفرنیا به کانادا از نوامبر تا دسامبر 2022 به دلیل خشکسالی و شیوع بیماری در مزارع مختل شد. این وضعیت باعث افزایش سه برابری قیمت کاهو شد. دولت کانادا در این چالش دخالت مستقیمی نکرد و خرده‌فروشان، واردات از مکزیک و آریزونا را جایگزین کالیفرنیا کردند.

مدنی در ادامه تصریح کرد: کشورهای توسعه یافته‌ای که به آنها اشاره شد؛ فقط به عنوان نمونه‌هایی از چالش‌ها و راهکارهای تأمین مواد غذایی در این کشورها مطرح شد. این کشورها جز فرصت‌های صادراتی ایران نیستند چون حتی اگر فاصله زیاد آنها از ایران و مسائل مربوط به حمل و نقل مواد غذایی و محصولات کشاورزی را هم جبران کنیم؛ اما در کمترین حالت در بازگشت ارز حاصل از آن با مشکل مواجه خواهیم شد.

فقط 400 هزار تن سیب‌زمینی به همسایگان صادر کرده‌ایم

وی با بیان اینکه در میان تمامی محصولات اشاره شده، ایران به طور خاص در محصول سیب‌زمینی می‌تواند مزیت‌های زیادی برای تأمین بازار کشورهای منطقه برخوردار باشد؛ گفت: ایران در سال 1402 حدود 400 هزار تن سیب‌زمینی با قیمت متوسط هر تن 304 دلار به ارزش حدود 117 میلیون دلار به کشورهای اطراف صادر کرده است. 33 درصد این صادرات به افغانستان، 23 درصد به ترکمنستان، 13 درصد به آذربایجان، 12 درصد به عراق، 10 درصد به امارات، 4 درصد به پاکستان، 2 درصد به کویت، 2 درصد به عمان و 1 درصد به قطر صادر شده است. به این ترتیب ایران در سال 1402 حدود 134 هزار تن سیب‌زمینی به افغانستان، حدود 83 هزار تن به ترکمنستان، حدود 53 هزار تن به آذربایجان، 41.5 هزار تن به عراق، حدود 40 هزار تن به امارات، حدود 15 هزار تن به پاکستان، حدود 7 هزار تن به عمان، حدود 4 هزار تن به قطر، حدود 1600 تن به ارمنستان، حدود 500 تن به ترکیه، حدود 430 تن به سوریه، حدود 61.6 تن به روسیه و 16 تن به گرجستان صادر کرده است.

رئیس اندیشکده حکمرانی هوشمند گفت: صادرات این میزان سیب‌زمینی به کشورهای همسایه در حالی است که بازار این کشورها کشش بسیار بیشتری برای واردات سیب‌زمینی برخوردار هستند و متأسفانه ایران نتوانسته سهم بیشتری از این بازارها کسب کند. مثلاً کل صادرات سیب‌زمینی ایران به روسیه در سال 1402 چیزی در حد 61.6 تن بوده است در حالی که بازار این کشور کشش بسیار بیشتری برای واردات این محصول دارد.