به گزارش نسیم اقتصاد به نقل از ایسنا، با توجه به ناترازی‌های پیش آمده در بحث انرژی و سوخت در کشور طی سال جاری، همچنین طبق هدف‌گذاری و برنامه‌هایی که مسعود پزشکیان در زمان انتخابات ریاست جمهوری مطرح کرده بود؛ وی در سخنرانی (یکشنبه - 19 مرداد 1404) خود اعلام کرد که دیگر نباید به افرادی که در دهک‌های 8، 9 و 10 سهمیه بندی سوخت قرار دارند، یارانه بنزین اختصاص داده شود.  

پزشکیان در صحبت‌های خود اظهار کرد: «امروز چند میلیارد دلار برای واردات بنزین تخصیص می‌یابد، در حالی که نباید قشری که نیازی به بنزین یارانه‌ای ندارند، بنزین 1500 تومانی مصرف کنند. این در حالی است که می‌توان با مدیریت این منابع، معیشت افراد نیازمند را تامین کرد و با حمایت از اقشار آسیب‌پذیر، مانع شکل‌گیری نارضایتی شد. امروز نمی‌توان مشکلات اساسی را نادیده گرفت، چرا باید به افرادی که چهار کارت سوخت دارند، یارانه بنزین داده شود؟ نباید به دهک‌های 8، 9 و 10 یارانه بنزین تعلق بگیرد.»

 نگاه آماری به بهره‌مندی دهک‌ها از بنزین 1500 تومانی

با توجه به صحبت‌های رئیس جمهور که اعلام کرده است اعضای دهک‌های 8، 9 و 10، گاها سه تا چهار کارت سوخت (یعنی سه تا چهار ماشین) دارند، می‌توان به یک آمار حدودی از میزان بهره‌مندی آن‌ها از سهمیه سوخت 1500 تومانی به نسبت دهک‌های دیگر دست یافت. برای شفافیت بیشتر می‌توان اینگونه مطرح کرد که به هر یک کارت سوخت (بنزین)، ماهیانه 60 لیتر سهمیه 1500 تومانی تخصیص داده می‌شود که اگر اعضای دهک‌های مذکور سه یا 4 کارت سوخت داشته باشند، سه تا چهار برابر هر فرد در دهک‌های دیگر بنزین ارزان‌تر (سهمیه‌ای) دریافت می‌کند.

حال با یک حساب ساده مشخص خواهد شد که هر فردی که در دهک‌های غیر از 8، 9 و 10 قرار دارد، با یک کارت سوخت خود سالانه 720 لیتر بنزین 1500 تومانی دریافت می‌کند و در سایر موارد باید به صورت بنزین آزاد و با قیمت آزاد، سوخت مورد نیاز خود را تهیه کند. این در حالی است که افراد حاضر در دهک‌های 8، 9 و 10 سه تا چهار برابر یعنی چیزی بالغ بر 2160 تا 2880 لیتر، بنزین سهمیه یعنی 1500 تومانی دریافت می‌کند که رقم قابل توجهی به شمار می‌رود!

حذف سهمیه دهک‌های 8 تا 10 به سود دهک‌های دیگر می‌شود؟

طبق اظهار صحبت‌هایی که رئیس جمهور در اغلب سخنرانی‌های خود انجام داده است، می‌توان هدف اصلی از این تصمیم دولت را اصلاح نظام توزیع یارانه‌ها، کاهش بار مالی دولت، حمایت از دهک‌های پایین‌تر، جلوگیری از اسراف منابع ملی، عدم تخصیص یارانه به دهک‌های پردرآمد و کاهش شکاف طبقاتی دانست. اقدامی که می‌تواند در صورت اجرایی شدن به شیوه درست، تصمیم مناسب در شرایط فعلی باشد.

این طرح دولت در اصل و عمل، همانند حذف یارانه نقدی سه دهک بالای درآمدی (8، 9 و 10) خواهد بود. حذف یارانه نقدی دهک‌های بالای درآمدی پس از عملی شدن به سود دهک‌های پایین‌تر شد و دهک‌های پایین یارانه نقدی بیشتری دریافت کردند که رضایت نسبی جامعه را به همراه داشت. اکنون با در نظر گرفتن موضوع مذکور، این سوال پیش خواهد آمد که آیا حذف سهمیه سوخت دهک‌های 8 تا 10 در این مورد نیز به سود دهک‌های پایین‌تر خواهد شد یا خیر؟ موضوع مهمی که شاید توجه به آن بتواند نتایج مثبتی را برای جامعه کم برخوردارتر کشور پیش رو داشته باشد. مسئله‌ای که خود رئیس جمهور نیز معتقد است باعث کاهش شکاف طبقاتی در آینده خواهد شد.

پیامدهای احتمالی حذف سهمیه بنزین دهک‌های 8، 9 و 10 

1- استفاده غیر مجاز:

مسئله مهم دیگر پیامدهای داخلی این اتفاق است. اینکه سهمیه دهک‌های بالاتر حذف شود این احتمال را به وجود می‌آورد که بازار سیاه خرید و فروش بنزین 1500 تومانی با مبالغ بالاتر در کشور، داغ‌تر شود. در شرایط کنونی نیز طبق اخبار و شواهد گاها چنین خرید و فروش‌هایی به صورت خرد صورت می گیرد، اما با افزایش سهمیه دهک‌های پایین‌تر شاید این افراد با قرار دادن کارت سوخت خود در اختیار دهک‌های بالاتر، اقدام به فروش سوخت 1500 تومانی با مبالغ بالاتر کنند.

با در نظر گرفتن این دو مسئله احتمالی اما در صورت عملی شدن این تصمیم دولت بدون شک نیازمند تدابیری دقیق و سفت و سخت است تا سرمایه ارزشمند کشور حفظ شود.  

2- صرفه جویی در هزینه‌های واردات کشور

طبق آمار موجود ایران سالانه حدودا پنج میلیون دلار سوخت را وارد کشور می‌کند تا نیاز موجود در جامعه برای بنزین، گازوئیل و ... را برطرف کند. حال اگر این حذف سهمیه رخ دهد این سوال پیش خواهد آمد که آیا می‌توان به کاهش مصرف سوخت و در نتیجه کاهش هزینه‌های واردات کشور امیدوار بود یا خیر؟. موضوعی که نیاز است شفافیت بیشتری در رابطه با آن صورت بگیرد.

البته موضوع صرفه جوبی در مصرف سوخت مسئله‌ای نیست که بتوان آن را هدف اصلی این طرح احتمالی (حذف سهمیه دهک‌های 8، 9 و 10) در نظر گرفت؛ چرا که مشخص نیست آیا بعد از حذف احتمالی سهمیه این دهک‌ها میزان مصرف سوخت خود را کاهش خواهند داد یا خیر؟ البته با توجه به اینکه 20 میلیون نفر در این دهک‌ها قرار دارند، بدون شک فروش بنزین به قیمت بالاتر می‌تواند درآمدزایی بیشتری از این طریق برای کشور داشته باشد و به طبع همین درآمد نیز می‌تواند وارد چرخه واردات سوخت شود.  

تجربیات سایر کشورها از مدیریت یارانه سوخت

در سالیان گذشته اغلب کشورهایی که وارد کننده سوخت بودند، برای بهبود بازار سوخت خود مسیر افزایش قیمت را در پیش گرفتند که با وجود بهتر کردن شرایط و اوضاع اقتصادی کشور، از نظر امنیت روانی جامعه دچار نارضایتی شد و کشورهایی چون ترکیه، برزیل، اندونزی، هند، بریتانیا، مراکش و فیلیپین شاهد اعتراضات مردمی و بعضا افزایش قاچاق بنزین بودند. موضوعی که بی‌تردید می‌تواند با عملی شدن طرح مد نظر، در ایران هم تکرار شود که تبعات خوبی در پی نخواهد داشت.

اما بعد از آزمون و خطاهایی شکل گرفته در کشورهایی که نام برده شدند، هر کشور بسته به شرایط داخلی خود درآمد حاصل از یارانه سوخت را به گونه‌ای مناسب با تبدیل آن به بسته‌های حمایتی از خانوارها تبدیل کرده‌اند تا رضایت شهروندان را جلب کنند. این راهکارها می‌توانند موجب بهبود شرایط آموزش، بیمه سلامت، زیر ساخت و ... در هر کشور شوند که طبق تجربه کشورهای فوق، اقبال عمومی واکنش مثبتی به آن‌ها داشته‌اند.  

راهکار مناسب چیست؟

حال با توجه به در نظر گرفتن عدالت اجتماعی که رئیس جمهور و دولت به آن تاکید کرده‌اند، شاید عملی شدن این موضوع نارضایتی را در سطوح مختلف جامعه ایجاد کند که شاید نیاز است به صورت نشست‌های تخصصی با حضور کارشناسان و صاحب نظران مورد بررسی قرار گیرد. البته با ایجاد یک بستر مناسب و بدون چالش در مسیر توسعه پایدار، می‌توان با وضع کردن قوانینی که به شکل دقیق اجرا خواهند شد، مانع ایجاد معضل شد.

یکی از راهکارها این است که کوپن مجازی بنزین متناسب با تعداد خانوار به سرپرست هر خانوار تخصیص داده شود و و مجوز داد و ستد نیز از سوی دولت به شکل قانونی برای هر خانوار صادر شود. با این کار مشترکان پر مصرف برای خرید بنزین با نرخ آزاد، می‌توانند از مشترکان کم مصرف کوپن بنزین یاران‌ ای آن‌ها را خریداری کنند و دیگر فشاری بر روی دوش دولت نخواهد بود. چرا که دیگر دولت هزینه یارانه مشترکان پر مصرف را نمی‌دهد و خود این افراد (در ایران همان دهک‌های 8، 9 و 10 خواهند بود) هزینه مازاد بنزین با نرخ آزاد را پرداخت می‌کنند.

برای کنترل نقدینگی پیش رو بخاطر دادوستد کوپن بنزین نیز به عنوان مثال، کشور مراکش کانال‌های بخصوصی برای هزینه شدن درآمدهای حاصل از فروش کوپن را برای مشترکان کم مصرف تعیین کرد. کم مصرف‌ها تنها می‌توانند درآمدهای حاصل از فروش کوپن خود را در بخش‌های چون آمورش فرزندان و خانواده، بیمه سلامت و ورزش هزینه کنند. با این روش نقدینگی پیش آمده از طریق سرمایه بیشتر مشترکان پرمصرف، به شکل آمورش فرزندان و خانواده، بیمه سلامت، ورزش و یا کالای اساسی، به سمت قشر کم مصرف سرازیر می‌شود که نوعی مسیر توسعه پایدار است.

حال با توجه به طرح این موضوع از سوی رئیس جمهور باید دید که به این  زودی‌ها می‌توان شاهد عملیاتی شدن حذف سه دهک از دریافت یارانه سوخت بود یا باید سازوکار اجرایی آن فراهم شود؟